Dil ve Düşünce Üzerine Sorgulamalar
- ozanakbas
- 3 Haz 2020
- 6 dakikada okunur
Dil nedir? :P -> öncelikle budur, evet.
Ama bunun ötesinde dil bireyler arası iletişim kurulmasına aracılık eden, toplumsallaşmayı sağlayan, bütün ilişkileri düzenleyen, kültürü var eden ve nesiller arası aktaran, duygu ve düşüncelerin ses, şekil ve anlam bakımından belirli kurallar ve sistemler içerisinde ifade edilmesine yarayan, canlı ve organik bir yapıdır. Değil mi?
Yani haberleşme... Yani sosyalleşme, sosyal bağlar kurma.
Bunun üzerine biraz düşünelim mi? (DÜŞÜNEMEDİ) :) Yok yok, hadi biraz kurcalayalım. Hiçbir dili konuşmuyor olsaydınız nasıl düşünürdünüz? Dil düşüncelerin ifade edilmesini kapsıyorsa ve düşüncelerin var olabilmesi için önce bir dil biliyor olmamız gerekiyorsa tavuk mu yumurtadan çıkıyor, yumurta mı tavuktan çıkıyor? Yeni doğmuş bir bebeğin düşünceleri var mı? Varlık, düşünce ve dil arasında nasıl bir bağlantı düzlemi kurulabilir? Aynı dili konuşan insanlar arasındaki anlaşmazlıklar, dilin yetersiz kullanımından mı öne geliyor? O zaman dille kurulan iletişim sadece konuşmayı değil, dinlemeyi de kapsıyor diyebilir miyiz?
Parmanides "varlık vardır, yokluk yoktur" der. (Aleyna Tilki'nin de güncel ve benzer bir aforizması var, anmadan geçemeyeceğim)
Buradan yola çıkarak, düşünmek, bir şeyi düşünmek şeklinde çalıştığına göre "var olan düşünülebilir, var olmayan düşünülemez" diyebilir miyiz? Parmanides burada düşünce ile varlık arasında bir ilişki kuruyor. Tarih boyunca; Platon, Aristoteles'ten başlayarak Kant'a, Heidegger'e dil-düşünce ve varlık arasındaki bu ilişkiler ağı bolca kurcalanmıştır. Felsefenin kurcaladığı en mühim meselelerden birinin bu olduğunu düşünüyorum ben kendi adıma. Çünkü dil, iletişimin bir aracı olarak, insanlık tarihinde insanlığın edindiği en güçlü silahtır aynı zamanda. Dilin zihinde yarattığı imgeler sisteminin beyinde aktif ettiği nöronların, yaşam biçimimiz gibi bireysel meselelerden, dünya savaşları gibi küresel meselelere uzanan bir ölçekte kaderimizi tayin ettiğini söyleyebileceğimizi düşünüyorum. En basitinden ilk başta sorduğum soruya dönecek olursak, bir dil bilmeden düşünemiyor olmanızı düşünebiliyor musunuz? Dil sayesinde düşünebiliyorsunuz. İçgüdüsel olarak hayatta kalmanıza yarayacak iletişim yöntemlerini; işaret etme, ses çıkarma, kaçma ya da savaşma gibi, bir kenara koyacak olursak, "şu anda oturmakta olduğunuzu" kendinize ifade edebiliyor olmanızı sağlayan şey, olduğunuz kişiyi tanımlamanızı ve kendi özgün karakterinizi inşa etmenizi sağlayan şey, somut varlıkların ötesinde, sevgi gibi, bilinç gibi, rüya gibi kavramları algılamanızı, açıklamanızı ve ayrıştırmanızı sağlayan şey, tam olarak dil. Dil'in var olmasıyla başlayabilen düşünme yeteneğiniz, öğrendiğiniz dilin kapasitesi ve yarattığı imgelemlerin yönlendirmeleri kapsamında size birtakım yetenekler ve farkındalıklar kazandırıyor.
Tam bu noktada araya efsane bir film önerisi sıkıştırmak isterim: Arrival filmini izlemeyenleriniz varsa, hemen şimdi koşup izlemesini öneririm. Dilin hayatı ve dünyayı nasıl algıladığımıza dair ne denli büyük etkisi olduğunu ortaya koyan, düşünce-dil-var oluş arasında nefis bir zihin şöleni kuran bir film. Amy Adams ve Jeremy Renner başrollerinde filmin. Var oluş, hayatta kalma, iletişim kurma üzerine güzel şeyler düşüneceksiniz. Doğru seçilmiş kelimelerin bir ırkın kaderini belirleyebileceğini, dilin tanımak ve tanımlamak anlamında yegâne aracımız olduğunu ve bir şeyi tanıma ve tanımlamanın ondan korkmamanın ilk şartı olduğunu daha güzel anlatabilecek bir şey gelmiyor aklıma.
Bir dilin bireylere ve toplumlara vereceği yön meselesine geri dönecek olursak; bu önerme şuraya bile gidebilir: medeniyetlerin var olabilmeleri dilleri tarafından tayin edilebilir. Bir medeniyetin ne kadar güçlü olduğunu kullandıkları dil belirliyor olabilir mi? Bir medeniyeti ya da daha basit tabiriyle toplumu var eden şey dildir bir kere. Yani aynı dili konuşan insanlar bir toplumu oluşturuyorsa dünyada (bu pencereden bakınca, ülkelerin resmî dilleri dışında vatandaşlarınca kullanılan diğer dilleri kısıtlaması buna dayanıyor diyemez miyiz?), o toplumu oluşturan dil, o toplumun başına geleceklerle baş edebilme ve var oluşuna devam edebilme kapasitesini de belirleyebilir. O halde bir kelimenin ya da kelime öbeğinin sahip olabileceği gücü bir tahayyül edelim mi birlikte.
Bugün "Direniş" kelimesinin çağrıştırdıklarını düşünelim. Bir kabuğu var, kabuğun altında katmanları var, her bir katmandan kelimeyi kullananın ve işitenin yaptığı çıkarımlar var. İçinde direniş kelimesi olmayan bir dili kullanan bir toplum, böylesi bir hareketi nasıl organize edebilir? Böyle bir gerçekliğe taşımaya çalışın kendinizi. Direniş diye bir kelime yok, dolayısıyla böyle bir kavram da yok. Belirli kapsamlarda, istenmeyen bir şeye karşı koyma, istemediğini ifade etme anlamına gelen birtakım söz öbekleri varsa bile, kolektif ve sistematik, hırslı ve azimli bir direniş nasıl örgütlenebilirdi? Bugün Amerika'da ya da yıllar önce Gezi'de yaşananları düşündüğünüzde #diren kelimesi binlerce insanı biraraya getirmiyor mu? Aynı senaryoyu "aşk" üzerinden düşünün. Ya da ırklar. Beyaz ya da siyah ırk ayrımını yapan kelimelerin bir dilde olmadığını düşünün. mecburen insana insan dendiğini. Ten rengini ya da etnik kökenini ifade etmeye yarayan bir terim olmasaydı bir dilde, böylesi bir ayrım yapmak da mümkün olur muydu?
Bugün, dünya çapında Kadın Hakları örgütleri "değişim, dilde başlar" sloganını kullanıyor. Bu çok güçlü ve yerinde bir çağrı. Çünkü biliyorlar ki; bilimadamı değil biliminsanı, adam gibi ya da adamakıllı değil, düzgünce, bayan yerine kadın dendiğinde, toplumsal davranışlar ve bilişsel kodlar değişmeye başlayacak ve aktarılan toksik bilgilerin bir kısmı bir sonraki nesle geçemeyecek. Dil, sosyal bir meseleyi çözebilecek. Türk toplum yapısında kadının yerine ya da kız çocuklarının maruz kaldıkları muameleye değinmeme gerek yoktur sanırım. Kız isteme, geline kuşak bağlama, başlık parası, çocuk gelinler diye uzayıp giden bir listeyi dolduran kanayan yaralarımız var cinsiyet ayrımını destekleyen. Ama dile bakacak olursak, çoğu yabancı dilde olduğu gibi bir erkek kadın ayrımının olmadığını da görebiliyoruz. He, She (İngilizce erkek-kadın üçüncü tekil kişi) gibi bir ayrım Türkçe'de yok. Biz direk "o" diyoruz. Cinsiyetsiz bir üçüncü tekil kişiden bahsedebiliyoruz. Şimdi bu bilgiyle İslamiyet öncesi Türk boylarına bakalım mı? Kadının bu toplumlardaki pozisyonuna? Savaşlara katılan, yönetimde eşit söz sahibi Türk kadınlarına. Öz Türkçe'nin bu şekilde şekillendirilmiş olması belli ki tesadüf değil. Dilde yer almayan bir kadın-erkek ayrımı, sosyal yaşamda da yer alamamış. Biz bugün biliyoruz ki, Orta Doğu ve diğer bölgelerdeki İslam'ın kabul gördüğü ülkelerde kadınların toplumdaki yeri çok sıkıntılı ve kabul edilemez seviyelerde.
Dil, düşünce ve varlık. Bu haftanın konusu oldukça keyifli gidiyor gibi, siz ne dersiniz? Hadi devam edelim. Varlığın dili, dilin düşünceyi, düşüncenin varlığı var ettiği bir denklemde insanlık nereden nereye geldi? Yazının icadı, ilk sözleşmeler, kanunlar, matbaanın bulunması, kitaplar, dinler ve sosyal yapılanmalar... Dil buralarda dev rol oynamamış mıdır sizce? Peki matematik de bir dil değil midir? Küresel olarak kabül edilmiş bir imgelem sistemi, kurallar silsilesi ve iletişim aracı değil midir matematik? Medeniyetler gerçekten de dillerin organik gelişimi ve yayılımıyla paralel bir kaderde ilerliyor derken yanılıyor olamam sanki.
Daha çok şey var söylenecek, düşünülecek. Mesela matbaanın icadı. Yazının icadı kadar önemli matbaanın icadı. Globalizmin ilk tohumu orada atılmadı mı? Yazının icadıyla sesli ifade ve iletişim yöntemlerinin kağıda dökülmesi, kayıt tutulabilir hale gelmesi ve kültürel bir arşiv yaratmanın önünü açması ne kadar önemliyse, matbaanın icadı da o kadar önemlidir. Dil sayesinde mümkün olabilen bu iletişim kanalı, kitapların, araştırmaların dünyaya yayılmasının başlangıcıdır aynı zamanda. İnsanlığın kolektif bir hafıza yaratarak bir üretimlerde bulunabilmesi bu şekilde mümkün olmuştur. Matbaanın icadıyla fizik, astronomi, antropoloji, psikoloji, kimya, biyoloji, tarih ve aklınıza gelebilecek diğer tüm bilimler; birbirinin üzerine eklenerek, birbirinin farkında olarak gelişen kümülatif bir akıntıya dönüştü.
Dil ve iletişimin sözlü ve yerel bir düzlemden imgesel -yani işaretlerle, yazılarla- ve küresel hale gelmesine yarayan zincirleme reaksiyonda yazı ve matbaanın icadından sonra internet ve sosyal medya geliyor. İnternet sayesinde bilgi her dilde ve her yerde erişilebilir kılındı. Nesiller yerel bağlamdan, küresel bağlama taşınarak birbirleri içinde eridi, kümülatif ve kolektif hafıza homojenleşti ve dil de buna uygun olarak farklı adaptasyonlara uğradı. Bugün dünyayı şekillendiren dil hangi dil dersiniz? İngilizce mi? Ya da Çince olabilir mi? Kodlama diline ne dersiniz? Yazılımcılar dışında kodlama bilen çok kişi yok tabii, ama aslında bütün dünya nüfusu kodlama dili aracılığıyla birbiriyle iletişim kurabiliyor artık. Sosyal medyada kullandığımız emojilerin hiyerogliflerden ne farkı var? Elinizdeki kilden yapılmış bir tablet değil, işaretleri ve ikonları kazıdığınız; ama dünyadaki herkes tarafından anlaşılan bir dili üretebildiğiniz teknolojik bir tablet artık. Yerel olarak uluslarca kullanılan dillerin küreselleşmeyle birlikte asimile olmasını bir kenara bırakarak konuşursak, küresel bir iletişim aracının doğması yeni ve ortak bir küresel dilin konuşulduğunu göstermiyor mu? Şu an bu yazıyı Türkçe dilinde üretiyorum ve Türkçe bilen okurlar bunu okuduklarında anlayabiliyorlar. Ama Polonya'daki biri mükemmel olmasa bile, tarayıcısındaki eklentiyle bunu Lehçe'ye çevirebilir ve genel çerçeveyi anlayabilir. Bunu mümkün kılan algoritmalar, veritabanları ve bulutlarda toplanan interaktif bilgi aslında küresel bir dildir bana kalırsa.
Alice ve Bob'u hatırlıyor musunuz? Facebook'un ürettiği yapay zekâ sohbet robotlarını. Kendi dillerini icat ederek iletişime geçtikleri için program iptal edilmişti. İnsanlık oraya ulaştı, arkadaşlar, dil dediğimiz kavram 21. yüzyılda daha farklı bir şey ifade ediyor. Yazının başında andığımız varlık-düşünce-dil üçgeninden bakalım meseleye isterseniz? Dilin var olabilmesi için düşüncenin var olması gerektiği önermesi doğru gibi görünüyor ne dersiniz? İnsan eliyle var edilen bir zekâ (düşünebilen bir zihin), kendi dilini var ediyor. Yani düşüncelerini aktarabilmek için bir dil üretiyor.
Toparlayalım. Dil düşünce işidir. Doğru konuşabilmek için doğru düşünebilmek, doğru düşünebilmek için doğru "var olabilmek" gerekir. Dil, geçmişi saklar, geleceği yaratır, görünmeyeni gösterir, bilinmeyeni anlatır, zihninizi aydınlatır, savaşları bitirir ve başlatır. Fakat dil dediğimiz şey kelimelerden ibaret değildir, anlatmaktan ibaret değildir. Çarpıtmaktan, yozlaşmaktan, yıpratmaktan ibaret değildir. Dil bir silahtır ancak sadece bir araç olması bakımından bir silahtır. Türkçe, Hunca, Çince, matematik dilinde ya da kodlamayla; medeniyetler gelir gider, diller değişir, ölür ya da genişler ama bir şey hiç değişmez. Nesilden nesile aktarılan, bitkiler, hayvanlar ve hatta tek hücreli organizmalara kadar, tene hapsolan, hücresel bir hafızada saklanan, zamanın başlangıcından beri var olmayı ve anlatmayı, paylaşmayı sağlayan evrensel dil: sevgi.
Bu hafta dil üzerine, spesifik olarak Türkçe üzerine, dillerin tarihleri üzerine daha farklı yazılarım ve videolarım olacak. Haftanın dosyası "Dil" üzerine değişik açılardan yürüdüğüm, sorular ve sorunlar ileri sürdüğüm bir genel içerik olsun bu da. Yaşayıp gidiyoruz. Konuşuyoruz, sürekli anlatıyoruz, ama hiç düşünmüyoruz. Ne, ne konuştuğumuzu ne de, ne işittiğimizi. Var olmak, üzerine düşünmediğimiz sürece bir anlam ifade etmeyecek arkadaşlar. Yarın artık buralarda olmadığınızda, sizden geriye kalan, sizin dilinizden dökülenlerden hafızalarda tutunan düşünceler yankılanacak. Ve siz, artık bir düşünceden, kendi dokunduğunuz hayatlara dokunuş biçimlerinizle bıraktığınız izden ibaret olacaksınız. Bu yüzden düşünün. İyi düşünün, öyle konuşun. Dilinize sahip çıkın, sevgiyle hareket edin.
Sevgiyle kalın.
Kaynaklar:
Comments